Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İngiliz Dili Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Programı Öğrencisi Gülnihal Şakrak'ın "21. Yüzyıl Becerileri ve Öğretimi" başlıklı final ödevinden "Eleştirel Düşünme" bölümünü, "Bildiriler" köşemizde yayımlıyoruz.Ödev, Gazi Üniversitesi Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı ve Eğitim Bilimleri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Ahmet Mahiroğlu'nun önderliğinde Ocak 2014'te hazırlanmıştır.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME
Gülnihal Şakrak
21. yüzyılın sağladığı teknolojik olanaklar sonucu insan yaşamının her alanında hızlı sosyal, kültürel, ekonomik değişiklikler olmuştur. Bütün bu değişimler toplumların ve toplum bireylerinin de değişmesine neden olmuştur. Bu hızlı ve devam etmekte olan değişime uyum sağlayacak bireyler yetiştirilmesi gereksinimi ortaya çıkmıştır. Nitekim günümüzde eğitimin en önemli amacı, değişik koşullara uyum sağlayabilecek, sorgulayabilecek, eleştirel ve çok yönlü düşünebilen, insanlara saygılı ve düşüncelere hoşgörü ile bakabilen becerilere sahip sorumlu yurttaşlar yetiştirmektir (Kutlu, 2011). Bilgi çağının bireylerinin kendileriyle ilgili gelişmeler ve tartışmaların dışında kalmaması ve katılımcı yurttaşlar olabilmesi için sahip olması gereken en önemli özelliklerden birisi eleştirel düşünme becerisidir (Tümkaya ve Aybek, 2008). Paul ve Elder (2001), ancak eleştirel düşünceyi öğrendiğimiz zaman, disiplinli bir şekilde bilgiyi ve düşüncelerimizi değerlendirme becerisini kazanarak bireysel olarak güç kazanmış ve içinde yaşadığımız toplumun geleceğine yatırım yapmış olacağımızı savunur. Gürkaynak, Üstel, ve Gülgöz (2004) eleştirel düşüncenin önemini iki ana madde altında toplarlar:
1. Bireyleşme: Eleştirel düşünme kişinin kendi yaşamında en doğru çözümleri üretebilmesi, en doğru kararları verebilmesi için gerekli ve kişinin, bağımsız düşünebilen, özgün ve özgür bir birey olabilmesi için önemlidir.
2. Yurttaşlaşma: Eğer çağdaş demokrasilerin gereksinme duyduğu bireyler, toplumsal sorunlara duyarlı, toplumsal sorumluluk sahibi, her türlü dogmatik düşünceden uzak, etkin, katılımı bilen ve isteyen, bilgili/akıllı katılımı başarabilen, kendi düşüncelerini oluşturabilen, başkalarınınkini -veri, kanıt vb.ye dayanarak; tutarlılık, sağlamlık, vb. açısından– sorgulayıp değerlendirebilen, empati sahibi, tartışma ve uzlaşma kültürüne sahip kişilerse, eleştirel düşünme, birey olmak gibi yurttaş olmanın da tam odak noktasındadır.Türkiye’nin sosyal ve ekonomik gelişim üzerinde yoğunlaştığı 2000’li yıllarda, iş yaşamında da alışılmış kalıpların dışına çıkabilen, bakış açısı önyargılarla sınırlandırılmamış, her türlü bilgiyi değerlendiren, farklı yöntemler kullanan kısaca eleştirel düşünme becerisine sahip çalışanlara duyulan gereksinim her zamankinden fazladır.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME NEDİR?
Eleştirel düşünme Sokrates’ten beri insan yaşamının bir parçası olsa bile bu düşüncenin tanımı 20. yüzyılın başına kadar tam olarak yapılamamıştır. Eleştirel düşünmenin etimolojik köklerine baktığımızda eleştirel (critical) sözcüğünün Yunanca ayırmak, seçmek, sorgulamak, anlamlandırmak, analiz etmek anlamlarına gelen ‘kritikos’ ve ‘ krinein’ sözcüklerinden geldiğini bilinmektedir (Chaffe, 1990).
Eleştirel düşünme, birçok zihinsel etkinliği içeren çok yönlü bir süreçtir, bu yüzden de tanımlamak basit değildir (Dağkıran, 2010). 1990'da Amerikan Psikoloji Derneğinin (APA) öncülüğünde Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'dan 46 kuramcının katılımıyla yapılan çalışmalar sonunda eleştirel düşünme, "bireyin ne yapacağına ve neye inanacağına karar vermesi için çözümleyici, değerlendirmeye yönelik bilinçli yargılarda bulunması ve bu yargıları ifade etmesi" biçiminde tanımlanmıştır (Akt. Seferoğlu ve Akbıyık, 2006).
Eleştirel düşünmeyi daha iyi anlayabilmek için eleştirel düşünen bireyin özelliklerine bakmak gerekir. Eleştirel düşünen birey, yeniliklere açıktır, bir sorunun nedenlerini irdeler, güvenilir kaynaklara ulaşmaya, bütünü göz önünde bulundurarak ana noktayı belirlemeye çalışır, başkalarının görüşlerine saygı duyar, başkalarını dikkate alır, görüşlerini bilimsel temellere dayandırır (Doğanay, 2000).
Harpen (1996), eleştirel düşünen bireyin özelliklerini şu şekilde sıralamıştır (Akt. Gülkaynak vd., 2004):
1. Plan yaparak düşünme ve çalışma eğilimi: Plansız çalışmalar genellikle gelişigüzel ortaya konmuş ürünler olmaktadır. Oysa eleştirel düşünme, planlı ortamlarda ve planlı çalışmalarda ortaya çıkabilmektedir.
2. Esneklik: Yeni fikirlere ve düşünme biçimlerine açık olmak, eleştirel düşünmenin başlıca koşullarından biridir.
3. Sebat: Bir işe başlayıp sonuna kadar düşünerek sürdürüp tamamlamak, eleştirel düşünme çerçevesinde işlemin tamamlanması için gereklidir.
4. Değişime açıklık: Eleştirel düşünme bir tutum olarak belirli bir fikre, yaklaşıma ya da görüşe koşulsuz bağlanmayı reddeder. Her türlü fikir ve yaklaşım, yeni verilerin ışığında değiştirilmeye açıktır. Bu yaklaşım, eleştirel düşünmenin bir beceri olarak var olsa da tutumsal olarak yerleşmesinin en önemli öğesidir.
5. Farkındalık: Düşündüğünün ve düşünürken kullandığı işlemlerin farkına varmak, eleştirel düşünme sürecinde yalnızca düşüncenin içeriğine bir eleştirel yaklaşım getirmekle kalmaz, aynı zamanda kişinin kendi düşünme süreçlerini de eleştirel bir yaklaşımla değerlendirmesini gerektirir.
EĞİTİM PROGRAMLARINDA ELEŞTİREL DÜŞÜNME
Paul ve Elder, bütün insanların düşünme becerisi olduğunu; ama kendi haline bırakıldığında bu düşünme sürecinin çoğu zaman önyargılı, çarpıtılmış, taraflı, bilgilendirilmemiş ve indirgemeci bir yapı gösterdiğini öne sürerler (2001). Eleştirel düşünce becerisi kazanmak bir süreçtir; yaşamın her döneminde ailede anne-baba, okulda öğretmen tarafından geliştirilmeye çalışılmalıdır (Battal, 2009).
Taylor, yaratıcı düşünme becerilerinin öğrencilere neyi öğreneceklerinden çok nasıl öğreneceklerini göstermeyi amaçladığını savunur (2001). Bunun yanı sıra Crawford, Saul, Mathews, ve Makinster (2005), yaptıkları araştırmalara göre en başarılı olan sınıfların, öğrencilerin eleştirel becerilerini geliştirdikleri sınıflar olduklarını belirtirler. Ancak Avrupa’daki eğitimden farklı olarak Türk eğitim sistemi öğrencilere günlük yaşamla ilgili sorunlar ve konular yerine daha geleneksel ve ansiklopedik bilgi verir. Gürkaynak, Üstel, ve Gülgöz (2004), Türkiye’deki eğitim sisteminin yanı sıra öğretmen açısından da eleştirel düşünmeyi geliştirecek dersler yapmanın engelleri olduğunu ortaya koydular.
Öğretmen açısından karşılaşılabilecek sorunlar:
• ya sınıfta gürültü olur, yan sınıfın öğretmeni beni müdüre şikâyet ederse,
• ya tartışma uzun zaman alır, müfredatı yetiştirmem sekteye uğrarsa,
• ya tartışırken çocuklar arasında anlaşmazlık (çatışma, kavga) çıkarsa,
• ya tartışmanın vardığı nokta/düzey, benim bilgi birikimimi aşarsa ve ben de bunu öğrencilere belli etmek
(“bilmiyorum” demek) zorunda kalırsam.
Okullarda, yaratıcı, gereksinim duyduğu bilgiye erişebilen ve bilgiyi üreten, bilişim teknolojilerinden etkin biçimde yararlanan bireyler yetiştirebilmesi için eleştirel düşünce becerilerinin öğretilmesi gereklidir (Korkmaz,2009). Gürkaynak vd. (2004), okullarda eleştirel düşünceyi artırmak için gerekli stratejileri şöyle özetler:
1. İşbirliği içinde çalışma: Küçük grup içinde öğrenme.
2. Tartışma/örnek olay tartışması: Yaşa uygun öykülerin tartışılması, sonuca vardırılması gibi etkinlikler.3. Soru hazırlama: Anlatılan ya da okunan ya da okunması ev ödevi olarak verilen bir öykünün ardından küçük grupların öykü üzerinde soru hazırlaması, bunlardan kimilerinin sınıfta tartışılması.
4. Zorlu okuma materyalini temel alan, öğretmen kolaylaştırıcılığında tartışarak (ya da “görüş geliştirme”, “konuşma halkası”, “istasyon”gibi etkileşimli yöntemler kullanımıyla) soru üretmeyi, uslamlamayı, gerekçelendirmeyi özendiren çalışmalar.
5. Yazma ödevleri: Öğrencinin bir konuyu (tercihen ölüm cezası, klonlama, ölme hakkı gibi tartışmalı bir konuyu) etraflıca düşünmesini, kaynak incelemesini, konuya çeşitli açılardan bakmasını gerektiren çalışmalar.
6. Diyalog çalışmaları: Öğrencilerin küçük gruplarda yazılı diyaloglar üzerinde çalışma yapması. Diyalog kişilerinin farklı görüşleri neler? Bunlardaki yanlılıklar, farklı yorumlar, yanlış algılanan/ifade edilen durumlar, uslamlama hataları, kanıtların varlığı ya da yokluğu vb. üzerine düşünce üretme.
7. Rol oynama/yaratıcı drama.
Eleştirel düşünceyi tanımlamak, sınıflarda doğru uygulayabilmek kadar eleştirel düşünme becerisini ölçmek de zorlu bir süreçtir. Bu süreçte çoktan seçmeli test, gözlem, soru-yanıt ya da kompozisyon yazdırma yöntemlerinden hangisi seçilirse seçilsin, değerlendiren uzman her yöntemin güçlü ve zayıf yönleri olduğunu unutmamalıdır (Reid, 2000).
DEĞERLENDİRME
Gerek bireysel gelişimimize gerekse toplumsal gelişimimize ve ilerlememize katkı sağlayan eleştirel düşünmenin önemi yadsınamaz. Eleştirel düşünme, bilgi üretimi sürecini tetikleyen bir güçtür; ancak eğitim programlarının ve eğitmenlerin bu konuda gerekli altyapıya sahip olmadığı anlaşılmaktadır (Korkmaz, 2009). İçinde bulunduğumuz Türkiye koşullarında eleştirel düşünmeyi artırmaya yönelik çabalar, gerek eğitim sistemi gerekse öğretmenler göz önüne alınınca çok umut verici görünmemektedir. Bundan ötürü de iş yaşamında çalışanlara eleştirel beceri kazandırmayı hedefleyen birçok özel eğitim merkezi daha önce var olmayan büyük bir sektör yaratmaktadır.
* * *
KAYNAKLAR
- Battal, N. (2009). Eleştirel Düşünme. İnönü Üniversitesi/Seminer Konuşması.
http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/840/file/elestirel dusunme.doc
- Chaffee, J. (1990). Thinking critically (4th ed.). New York: Houghton Mifflin Company.
- Crawford, A., Saul, W. E., Mathews, S., & Makinster, J. (2005). Teaching and learning strategies for the thinking classroom. New York, NY: International Debate Education Association.
- Dağkıran, D. (2010). The Impact on Critical Thinking of the Use of L1and L2 in Peer Feedback. (Yayımlanmamış doktora tezi). Bilkent Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
- Doğanay, A. (2000), Yaratıcı Öğrenme, A.Şimşek (Edt.), Sınıfta Demokrasi, S. 172, Ankara: Ankara Eğitim-Sen Yayınları.
- Gürkaynak, İ., Üstel, F., Gülgöz, S. (2004). Eleştirel Düşünme. Eğitim Reformu Girişim Raporu. İstanbul.
Korkmaz, Ö. (2009). Öğretmenlerin Eleştirel Düşünme Eğilim ve Düzeyleri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 10 (1), 1-13.
- Kutlu, O., Schreglmann, S. (2011). Üniversitelerde Görev Yapan Akademisyenlerin Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin Fakülte ve Unvanlarına Göre İncelenmesi. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (3) 40, 116-121.
- Paul, R., Elder, L. (2001). Critical Thinking: Tools for taking charge of your Learning and Your Life. New Jersey: Prentice Hall.
- Reid , H. (2000). The correlation between a general critical thinking skills test and a discipline specific critical thinking test for associate degree nursing students. (Unpublished doctoral Dissertation), University of North Texas, Texas.
- Seferoğlu, S., Akbıyık, C. (2006). Eleştirel Düşünme Öğretimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, 193-200.
- Taylor, Chris. (2001) ‘It’s the real thing’ Using Ads To Promote Critical Thinking in the EFL Classrooms. News In Brief. The Quarterly Newsletter of INGED. 10-12.
- Tümkaya S., Aybek B. (2008). Üniversite Öğrencilerinin Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin Sosyo-Demografik Özellikler Açısından İncelenmesi. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (17 )2, 13-24.
http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/840/file/elestirel dusunme.doc
- Chaffee, J. (1990). Thinking critically (4th ed.). New York: Houghton Mifflin Company.
- Crawford, A., Saul, W. E., Mathews, S., & Makinster, J. (2005). Teaching and learning strategies for the thinking classroom. New York, NY: International Debate Education Association.
- Dağkıran, D. (2010). The Impact on Critical Thinking of the Use of L1and L2 in Peer Feedback. (Yayımlanmamış doktora tezi). Bilkent Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
- Doğanay, A. (2000), Yaratıcı Öğrenme, A.Şimşek (Edt.), Sınıfta Demokrasi, S. 172, Ankara: Ankara Eğitim-Sen Yayınları.
- Gürkaynak, İ., Üstel, F., Gülgöz, S. (2004). Eleştirel Düşünme. Eğitim Reformu Girişim Raporu. İstanbul.
Korkmaz, Ö. (2009). Öğretmenlerin Eleştirel Düşünme Eğilim ve Düzeyleri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 10 (1), 1-13.
- Kutlu, O., Schreglmann, S. (2011). Üniversitelerde Görev Yapan Akademisyenlerin Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin Fakülte ve Unvanlarına Göre İncelenmesi. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (3) 40, 116-121.
- Paul, R., Elder, L. (2001). Critical Thinking: Tools for taking charge of your Learning and Your Life. New Jersey: Prentice Hall.
- Reid , H. (2000). The correlation between a general critical thinking skills test and a discipline specific critical thinking test for associate degree nursing students. (Unpublished doctoral Dissertation), University of North Texas, Texas.
- Seferoğlu, S., Akbıyık, C. (2006). Eleştirel Düşünme Öğretimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, 193-200.
- Taylor, Chris. (2001) ‘It’s the real thing’ Using Ads To Promote Critical Thinking in the EFL Classrooms. News In Brief. The Quarterly Newsletter of INGED. 10-12.
- Tümkaya S., Aybek B. (2008). Üniversite Öğrencilerinin Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin Sosyo-Demografik Özellikler Açısından İncelenmesi. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (17 )2, 13-24.
