Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ortaöğretim Fen ve Matematik Anabilim Dalı Matematik Öğretmenliği Bilim Dalı Doktora Öğrencisi Selim Maltepeler'in "21. Yüzyıl Becerileri ve Öğretimi Doktora Dersi Dönem Ödevi" kapsamında yer alan "Bilgi Okuryazarlığı" bölümünü, "Bildiriler" köşemizde yayımlıyoruz.Ödev, Gazi Üniversitesi Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı ve Eğitim Bilimleri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Ahmet Mahiroğlu'nun önderliğinde Ocak 2014'te hazırlanmıştır.
BİLGİ OKURYAZARLIĞI
Selim Maltepeler
BİLGİ OKURYAZARLIĞI NEDEN GEREKLİDİR?
Teknolojinin hızlı gelişimi ve bilgi teknolojilerinin günlük yaşantımıza girmesiyle birlikte dünya toplumları, bilgi toplumu olma yolunda hızlı bir değişim içine girmiştir. Bireylerin yaşamlarını kolaylaştıran ve zenginleştiren bilgi ve bilgi kaynaklarına erişim yolları artmıştır. Bilgiye erişimin kolaylaşmasıyla doğru orantılı olarak elde edilebilecek bilgi miktarının artmış olması, aşırı bilgi yükü ("information overload") sorununa neden olmaktadır. Yapılan araştırmalar, aşırı bilgi yükünün karar verme becerilerimizi yarı yarıya azalttığını göstermektedir. Bilgi miktarındaki bu artış nedeniyle bilgi kaynaklarına erişim becerilerimizin gelişmesi gerekmekte ve artan bilgi üretimi nedeniyle de eski bilgilerimizin geçerliliğini yitirmesinden dolayı yaşam boyu öğrenme bir zorunluluk olmaktadır (Saatçioğlu, Özmen ve Özer, 2003). Gerek elektronik bilgi kaynaklarının artması gerekse yaşam boyu öğrenmenin zorunlu kılınmasından ötürü "bilgi okuryazarlığı" kavramı yaşantımıza girmiş ve bilgi okuryazarlığı becerisine sahip bireylerin yetiştirilmesi önem kazanmıştır.
Günümüzün (21. yüzyılın) en önemli özelliği, bol ve yoğun bilgiye sahip olmasıdır. Bilgi kaynaklarının ve bilgi kaynaklarına erişim yöntemlerinin çoğalması ve çoğalmaya devam etmesi nedeniyle bilgi okuryazarlığına gereksinim duyulmuştur. Bireyler araştırmalarında, çalışmalarında, işyerlerinde ve yaşamlarında farklı bilgi seçimleriyle karşı karşıyadırlar. Günümüzde bilgi, kamu kaynakları, özel kuruluşlar, üreticiler, servis sağlayıcıları, medya, kütüphaneler ve internet üzerinden kullanılabilmekte ve giderek bilgiye filtresiz ulaşılabilmektedir. Bu da doğruluk, geçerlik ve güvenirlik bakımından soru işaretleri doğurmaktadır. Buna ek olarak bilgi görsel, işitsel ve metinsel olmak üzere birden fazla medya aracılığı ile kullanılmaktadır. Sözkonusu bu durumlar bilginin değerlendirilmesi, anlaşılması ve bilginin etik ve yasal olarak kullanılmasında sorunlara neden olmaktadır. Ayrıca bilginin niteliğinin belirsizliği ve artan miktarı da toplum için büyük bir sorun olmaktadır. Bilgi ve teknolojinin zenginliği, bir tamamlayıcı anlayış ve etkin bilgi kullanım yeteneği olmaksızın, daha bilinçli yurttaşların yetiştirilmesine yardımcı olamaz (Bundy, 2004).
BİLGİ OKURYAZARLIĞI NEDİR?
"Bilgi okuryazarlığı" kavramı ilk olarak 1974'te Amerikan Bilgi Endüstrisi (SIIA) başkanı Paul G. Zurkowski tarafından kullanılmıştır. Zurkowski, Kütüphane ve Bilgi Bilimi Ulusal Komisyonu (NCLIS) için hazırlanan bir raporda bilgi okuryazar kişileri, bilgi kaynaklarını kullanmayı bilen, birincil kaynakların yanı sıra çeşitli bilgi araçlarını kullanma becerisine sahip kişiler olarak tanımlamıştır. Amerikan halkının -klasik deyimle- hemen hemen tamamının okuryazar olduğunu, buna karşın nüfusun altıda biri gibi çok az bir bölümünün bilgi okuryazarı olduğunu belirtmiştir (Polat ve Odabaş, 2008).
Amerikan Kütüphane Derneğinin (ALA) bir alt bölümü olan Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından bilgi okuryazarlığı; bilgiye gereksinim duyulduğunun bilinmesi, bilginin elde edilmesi, değerlendirilmesi ve etkin olarak kullanılması biçiminde, bireyin gereksinim duyduğu bir dizi yetenekler olarak tanımlanmıştır (ACRL, 2013).
Avustralya ve Yeni Zelanda Bilgi Okuryazarlığı Çerçevesine göre bilgi okuryazar insanlar,
• bilgiye gereksinim duyduğunun ayırdına varır,
• gereken bilginin kapsamını belirler,
• bilgiye verimli bir biçimde erişir,
• bilgiyi ve kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirir,
• toplanan ya da üretilen bilgiyi sınıflar, saklar, işler ve yeniden düzenler,
• seçilen bilgileri kendi bilgi tabanına ekler,
• etkin öğrenme için bilgiyi kullanır, yeni bilgi oluşturur, sorunları çözer ve kararlar verir,
• bilginin kullanımına ilişkin ekonomik, hukuksal, toplumsal, siyasal ve kültürel konuları anlar,
• etik ve yasal bilgilere erişir ve kullanır,
• katılımcı yurttaşlık ve toplumsal sorumluluk için bilgiyi kullanır,
• bağımsız öğrenme ve yaşam boyu öğrenmenin bir parçası olarak yaşar (Bundy, 2004).
Yaşam boyu öğrenme, yaşantımız süresince oluşan tüm resmi ve gayri resmi öğrenmelerdir. Toplumsal, kültürel, ekonomik ve teknolojik hızlı değişim, bilinçli bir yaşam boyu öğrenmeyi gerekli kılmaktadır. Bilgi okuryazarlığı ise yaşam boyu öğrenme için gerekli bir önkoşuldur. Yaşam boyu öğrenme, bağımsız öğrenme ve katılımcı yurttaşlık ile iç içedir. Bilgi okuryazarlığı, bağımsız öğrenmenin alt kümesi ve bağımsız öğrenme de yaşam boyu öğrenmenin bir alt kümesi olarak görülebilir (Bundy, 2004).
BİLGİ OKURYAZARLIĞI EĞİTİMİ
Bilgi okuryazarlığı eğitimi özyönetim ve bağımsız öğrenme için fırsatlar yaratmalıdır. Öğrenciler, bilgilerini artırmak, bilgi oluşturmak, bilinçli soru sormak ve eleştirel düşünmelerinin keskinleşmesi için çok çeşitli bilgi kaynaklarıyla meşgul olmalıdırlar. Bu yaklaşım sorgulamaya dayalı, soruna dayalı ve kaynağa dayalı öğrenme gibi belirgin bir şekilde giderek daha da yaygınlaşan öğrenci merkezli yapılandırmacı eğitimin başlangıcıdır. Bu tarz modellerle, soru sorma ve sorunları çerçeveleme doğrultusunda yapılandırmacı öğrenme için öğrencilere bir öğrenme ortamı sağlanır. Araştırma ve sorunları çözme süreci etkin, öğrenci odaklı öğrenme içerir ve bilginin etkin kullanımına örtülü ve açık, güçlü bir vurgu vardır. Bilgi okuryazarlığı örgün eğitimin her düzeyinde sürekli gelişime gereksinim duymaktadır. Özellikle öğrencilerin lisans yılları ve yüksek lisans programları öğrencilerin çok sayıda ve değişik kaynaklardan bilgileri elde etmesi ve elde edilen bilgileri değerlendirmesi, yönetmesi ve uygulaması için özel araştırma yöntemleri disiplini ile tekrar bir fırsat sağlamalıdır. Müfredat genelinde tüm programlarda ve hizmetlerde bilgi okuryazarlığını birleştirmek için öğretmenlerin, danışmanların, kütüphanecilerin, müfredat tasarımcılarının ve yöneticilerin ortak çabası gerekmektedir. Bilgi okuryazarlığı müfredat tasarımındaki yürürlükteki uygulama; genel, paralel, bütünleşik ve gömülü olmak üzere dört bileşeni içermektedir (Bundy, 2004).
Bilgi okuryazarlığının belirlenmesine yönelik olarak bazı standartlar ortaya konmuştur. Sözkonusu standartlara yönelik üç büyük çalışmadan söz edebiliriz. İlk çalışma 1998'de Amerikan Okul Kütüphanecileri Derneği (AASL) ve Eğitim İletişimi ve Teknolojisi Derneği (AECT) tarafından, ilk ve ortaöğretim (K-12) öğrencilerine yönelik yapılan “Öğrenciler için Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır. Çalışmalardan bir diğeri 2000'de Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından yükseköğretim için geliştirilen “Yükseköğrenimde Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır. Üçüncü çalışma ise Avustralya Üniversite Kütüphanecileri Konseyi (CAUL) tarafından 2001 yılında Avustralya ve Yeni Zelanda yurttaşlarına yönelik “Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır (Aldemir, 2003). Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından oluşturulan yükseköğrenimde bilgi okuryazarlığı standartları beş ana başlıkta ve her bir standarda ait performans göstergeleri aşağıda sunulmuştur (Yalvaç, 2001).
Standart 1: Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilginin yapısını ve boyutunu belirler.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi gereksinimini tanımlar ve açık biçimde dile getirir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, olası bilgi kaynaklarının biçimlerini (formatlarını) bilir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiyi elde etmenin maliyetlerini ve yararlarını göz önünde tutar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi gereksiniminin yapısını ve boyutunu yeniden değerlendirir.
Standart 2: Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiye etkili ve verimli olarak erişir.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiye erişmek için en uygun araştırma yöntemleri veya bilgi erişim sistemlerini seçer.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, etkili olarak tasarlanmış araştırma stratejilerini oluşturur ve uygular.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, çevrimiçi ya da kişisel olarak çeşitli yöntemler kullanarak bilgiye erişir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gerektiğinde arama stratejisini kendisi oluşturur.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi ve onun kaynaklarını alır, kaydeder ve yönetir.
Standart 3: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi ve onun kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirir ve seçilen bilgiyi kendi bilgi temeline ve değer sistemine katar.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, toplanan bilgiden alınmış olan temel düşünceleri özetler.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, güvenirliği, geçerliliği, doğruluğu, yetkiyi, zamana uygunluğu ve görüş açısını ya da önyargıyı değerlendirmek için çeşitli kaynaklardan bilgiyi inceler ve karşılaştırır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, yeni görüşler üretmede temel düşüncelerin bireşimini (sentezini) oluşturur.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, katılan değeri, tutarsızlıkları/çelişkileri ya da bilginin başka benzersiz özelliklerini belirlemek için önceki bilgi ile yeni bilgiyi karşılaştır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, yeni bilginin bireyin değer sistemine bir etki yapıp yapmayacağını belirler ve farklılıkları uzlaştırmak için önlem alır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, başka bireyler, konu alanındaki uzmanlar ve/ya da pratisyenler ile ciddi ve ayrıntılı konuşma ya da yazışma aracılığıyla bilginin yorumunu ve kavrayışı onaylar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gözden geçirilerek düzeltilmiş olması gerekli aşağıdaki ölçütün düzeltilip düzeltilmediğini belirler.
- Özgün bilgi gereksinimi karşılanmışsa ya da ek bilgi gerekmişse bunu belirler.
- Araştırma stratejisini yeniden gözden geçirir ve zorunlu olarak eklenen düşünceleri birleştirir.
- Kullanılan bilgi erişim kaynaklarını yeniden gözden geçirir ve onlara gerek duyulan diğerlerini katarak kaynakları genişletir.
Standart 4: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi, bireysel olarak ya da bir grubun üyesi olarak belirli bir amacı başarmada etkili şekilde kullanır.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, belirli bir ürünü ya da performansı planlama ve yaratmada yeni ve önceki bilgiyi uygular.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performans için süreç geliştirmeyi gözden geçirip düzeltir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performansı başkalarına etkili olarak bildirir.
Standart 5: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi kullanımı çevresindeki ekonomik, yasal ve toplumsal konuların/sorunların birçoğunu anlar; bilgiye etik kurallar içinde ve yasal olarak erişir ve onu kullanır.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi ve bilgi teknolojisi çevresindeki etik, yasal ve sosyoekonomik konuların/sorunların çoğunu anlar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi kaynaklarının erişimi ve kullanımı ile ilgili yasaları, yönetmelikleri, kurumsal politikaları ve görgü kurallarını izler ve kavrar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performansı bildirirken bilgi kaynaklarının kullanımını da bildirir.
Yukarıdaki standartlar bilgi okuryazar bireyler ile ilişkili özellikleri, nitelikleri, süreçleri; bilgi, beceri, tutum, inanç ve beklentileri içermektedir. Genel beceriler sorun çözme, işbirliği, takım çalışması, iletişim ve eleştirel düşünmeyi içerirken, bilgi becerileri bilgiyi arama, bilgi kullanımı ve bilgi teknolojisi kullanımını içermektedir. Değerler ve inançlar ise bilgiyi akıllıca kullanma, etik, toplumsal sorumluluk ve katılımcı yurttaşlığı içermektedir. Öğrenmenin bu boyutlarının birleşimi bilgi okuryazarlığını oluşturmaktadır (Bundy, 2004).
Bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip olmayan yükseköğretim öğrencilerinin bu eksiklikleri nedeniyle bilgi kaynaklarını ve bilgi merkezlerini kullanmada sıkıntılar yaşadıkları görülmektedir. Bu eksiklilerin giderilmesi amacıyla ülkemizde ilk olarak Sakarya Üniversitesinde bilgi okuryazarlığı standartlarına uygun olarak “Bilgi Erişim ve Kütüphanecilik” dersi verilmeye başlanmıştır. Sözkonusu dersin içeriğinde yer alan konu başlıkları aşağıda sıralanmıştır (Aldemir, 2003).
• Bilgi gereksinimlerinin belirlenmesi.
• Kütüphane kullanımı.
• Bilgi kaynaklarının türleri, özellikleri ve kullanımları.
• Bilgi erişim araçları.
• Bilgisayarla tarama ile ilgili kavram ve teknikler.
• Uygun bilginin bulunması ve belirlenmesi.
• İnternet araçları, kullanımları ve kullanım kuralları.
• Bilginin değerlendirilmesi.
• Bilginin düzenlenmesi/sunumu.
• Bibliyografya hazırlama ve okuma.
• Bilginin iletilmesi.
• Bilginin telif hakları.
BİLGİ OKURYAZARLIĞI BECERİSİNİN ÖLÇÜLMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ
Değerlendirme, ne öğrenilmiş ya da ne kadar öğrenilmiş sorularını yanıtlayacak biçimde öğrenme sonuçlarını açıklamalı veya ölçmelidir. Değerlendirme,
• kolay öğrenme,
• öğrenmeyi tanımlama/ölçme,
• öğrenme boşluklarını belirleme,
• öğrenme için bir yapı oluşturma,
• öğrenme konusunda düşünce dile getirmek üzere öğrenci ve öğretmenlere olanak sağlama,
• öğretim değerlendirmesi için bilgi sağlama,
• sertifikalandırma için bilgi sağlama gibi amaçlar içermektedir.
İçerik, beceri ve süreçlerin öğrenilmesini değerlendirmek için birçok yol vardır. Bu yollar deneme testleri, seminerler, dergi, proje, rapor, performans ödevleri, tezler, mesleki deneyim ve gözlemler olabilir. Değerlendirmeyi yapanlar öğrenci, eğitimci ve grup üyeleri olabilir. Farklı değerlendirme türleri becerileri, bilgi ve anlayışları ölçebilir. Bazıları anlama ve anımsama gibi temel becerileri ölçerken bazıları da eleştirel düşünme ve sorun çözme becerilerini ölçer. Anımsamayı ölçmek için tasarlanmış bir değerlendirme ile eleştirel düşünmenin ölçülmesi olanaklı değildir. Değerlendirme görevleri öğrencilere öğrenmeyi göstermek için kullanılmalıdır. Bilgi okuryazarlığı standartlarındaki çeşitli öğrenme çıktıları farklı düzeydeki düşünme becerileri ile ilişkilidir. Bu durum Bloom, Biggs ve Collins tarafından geliştirilen taksonomilerde olduğu gibi öğretme, öğrenme ve değerlendirme öğeleri tasarlamak için kullanılabilir (Bundy, 2004).
Örnek olarak,bilgi okuryazarlığı standartlarından standart 1.2 düşük düzey, standart 2.3 ise üst düzey bilgi okuryazarlığı düzeyi olarak düşünülebilir.
DEĞERLENDİRME
Bilgi toplumu olmanın gereği olarak günümüz bireyleri gereksinim duydukları bilgiyi tanımlayabilmeli, bilgi kaynaklarına ulaşarak bilgiyi elde edebilmeli, elde ettiği bilgiyi değerlendirerek etkin biçimde kullanabilmelidir. Sözkonusu bu becerilere sahip bireylerin yetiştirilebilmesi için bireylerin öğrencilik yaşantıları boyunca bilgi okuryazarlığı becerisini kazanmaları ve yaşam boyu öğrenme bilincine sahip olarak bu becerilerini öğrencilik yaşamları sonrasında da kullanmaları önem taşımaktadır. Bu doğrultuda eğitim kurumlarının ve eğitimcilerin bilgi okuryazarlığı standartlarını gözeterek sözkonusu standartları vermiş oldukları eğitimin yerine getirilmesinde kapsamaları gerekmektedir.
- Saatçioğlu, Ö., Özmen, Ö., Özer, P., S. (2003). Bilgi Okuryazarlığı Becerilerinin Geliştirilmesinde Kütüphanelerin Rolü ve Dokuz Eylül Üniversitesi Uygulaması. Bilgi Dünyası Dergisi, 4(1), 45-63.
- Yalvaç, M. (2001). 21.Yüzyılda Enformasyon Profesyonellerinin Eğitim ve Öğretiminde Enformasyon Okuryazarlığı Standartları. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, 15(2), 136-150.
Teknolojinin hızlı gelişimi ve bilgi teknolojilerinin günlük yaşantımıza girmesiyle birlikte dünya toplumları, bilgi toplumu olma yolunda hızlı bir değişim içine girmiştir. Bireylerin yaşamlarını kolaylaştıran ve zenginleştiren bilgi ve bilgi kaynaklarına erişim yolları artmıştır. Bilgiye erişimin kolaylaşmasıyla doğru orantılı olarak elde edilebilecek bilgi miktarının artmış olması, aşırı bilgi yükü ("information overload") sorununa neden olmaktadır. Yapılan araştırmalar, aşırı bilgi yükünün karar verme becerilerimizi yarı yarıya azalttığını göstermektedir. Bilgi miktarındaki bu artış nedeniyle bilgi kaynaklarına erişim becerilerimizin gelişmesi gerekmekte ve artan bilgi üretimi nedeniyle de eski bilgilerimizin geçerliliğini yitirmesinden dolayı yaşam boyu öğrenme bir zorunluluk olmaktadır (Saatçioğlu, Özmen ve Özer, 2003). Gerek elektronik bilgi kaynaklarının artması gerekse yaşam boyu öğrenmenin zorunlu kılınmasından ötürü "bilgi okuryazarlığı" kavramı yaşantımıza girmiş ve bilgi okuryazarlığı becerisine sahip bireylerin yetiştirilmesi önem kazanmıştır.
Günümüzün (21. yüzyılın) en önemli özelliği, bol ve yoğun bilgiye sahip olmasıdır. Bilgi kaynaklarının ve bilgi kaynaklarına erişim yöntemlerinin çoğalması ve çoğalmaya devam etmesi nedeniyle bilgi okuryazarlığına gereksinim duyulmuştur. Bireyler araştırmalarında, çalışmalarında, işyerlerinde ve yaşamlarında farklı bilgi seçimleriyle karşı karşıyadırlar. Günümüzde bilgi, kamu kaynakları, özel kuruluşlar, üreticiler, servis sağlayıcıları, medya, kütüphaneler ve internet üzerinden kullanılabilmekte ve giderek bilgiye filtresiz ulaşılabilmektedir. Bu da doğruluk, geçerlik ve güvenirlik bakımından soru işaretleri doğurmaktadır. Buna ek olarak bilgi görsel, işitsel ve metinsel olmak üzere birden fazla medya aracılığı ile kullanılmaktadır. Sözkonusu bu durumlar bilginin değerlendirilmesi, anlaşılması ve bilginin etik ve yasal olarak kullanılmasında sorunlara neden olmaktadır. Ayrıca bilginin niteliğinin belirsizliği ve artan miktarı da toplum için büyük bir sorun olmaktadır. Bilgi ve teknolojinin zenginliği, bir tamamlayıcı anlayış ve etkin bilgi kullanım yeteneği olmaksızın, daha bilinçli yurttaşların yetiştirilmesine yardımcı olamaz (Bundy, 2004).
BİLGİ OKURYAZARLIĞI NEDİR?
"Bilgi okuryazarlığı" kavramı ilk olarak 1974'te Amerikan Bilgi Endüstrisi (SIIA) başkanı Paul G. Zurkowski tarafından kullanılmıştır. Zurkowski, Kütüphane ve Bilgi Bilimi Ulusal Komisyonu (NCLIS) için hazırlanan bir raporda bilgi okuryazar kişileri, bilgi kaynaklarını kullanmayı bilen, birincil kaynakların yanı sıra çeşitli bilgi araçlarını kullanma becerisine sahip kişiler olarak tanımlamıştır. Amerikan halkının -klasik deyimle- hemen hemen tamamının okuryazar olduğunu, buna karşın nüfusun altıda biri gibi çok az bir bölümünün bilgi okuryazarı olduğunu belirtmiştir (Polat ve Odabaş, 2008).
Amerikan Kütüphane Derneğinin (ALA) bir alt bölümü olan Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından bilgi okuryazarlığı; bilgiye gereksinim duyulduğunun bilinmesi, bilginin elde edilmesi, değerlendirilmesi ve etkin olarak kullanılması biçiminde, bireyin gereksinim duyduğu bir dizi yetenekler olarak tanımlanmıştır (ACRL, 2013).
Avustralya ve Yeni Zelanda Bilgi Okuryazarlığı Çerçevesine göre bilgi okuryazar insanlar,
• bilgiye gereksinim duyduğunun ayırdına varır,
• gereken bilginin kapsamını belirler,
• bilgiye verimli bir biçimde erişir,
• bilgiyi ve kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirir,
• toplanan ya da üretilen bilgiyi sınıflar, saklar, işler ve yeniden düzenler,
• seçilen bilgileri kendi bilgi tabanına ekler,
• etkin öğrenme için bilgiyi kullanır, yeni bilgi oluşturur, sorunları çözer ve kararlar verir,
• bilginin kullanımına ilişkin ekonomik, hukuksal, toplumsal, siyasal ve kültürel konuları anlar,
• etik ve yasal bilgilere erişir ve kullanır,
• katılımcı yurttaşlık ve toplumsal sorumluluk için bilgiyi kullanır,
• bağımsız öğrenme ve yaşam boyu öğrenmenin bir parçası olarak yaşar (Bundy, 2004).
Yaşam boyu öğrenme, yaşantımız süresince oluşan tüm resmi ve gayri resmi öğrenmelerdir. Toplumsal, kültürel, ekonomik ve teknolojik hızlı değişim, bilinçli bir yaşam boyu öğrenmeyi gerekli kılmaktadır. Bilgi okuryazarlığı ise yaşam boyu öğrenme için gerekli bir önkoşuldur. Yaşam boyu öğrenme, bağımsız öğrenme ve katılımcı yurttaşlık ile iç içedir. Bilgi okuryazarlığı, bağımsız öğrenmenin alt kümesi ve bağımsız öğrenme de yaşam boyu öğrenmenin bir alt kümesi olarak görülebilir (Bundy, 2004).
BİLGİ OKURYAZARLIĞI EĞİTİMİ
Bilgi okuryazarlığı eğitimi özyönetim ve bağımsız öğrenme için fırsatlar yaratmalıdır. Öğrenciler, bilgilerini artırmak, bilgi oluşturmak, bilinçli soru sormak ve eleştirel düşünmelerinin keskinleşmesi için çok çeşitli bilgi kaynaklarıyla meşgul olmalıdırlar. Bu yaklaşım sorgulamaya dayalı, soruna dayalı ve kaynağa dayalı öğrenme gibi belirgin bir şekilde giderek daha da yaygınlaşan öğrenci merkezli yapılandırmacı eğitimin başlangıcıdır. Bu tarz modellerle, soru sorma ve sorunları çerçeveleme doğrultusunda yapılandırmacı öğrenme için öğrencilere bir öğrenme ortamı sağlanır. Araştırma ve sorunları çözme süreci etkin, öğrenci odaklı öğrenme içerir ve bilginin etkin kullanımına örtülü ve açık, güçlü bir vurgu vardır. Bilgi okuryazarlığı örgün eğitimin her düzeyinde sürekli gelişime gereksinim duymaktadır. Özellikle öğrencilerin lisans yılları ve yüksek lisans programları öğrencilerin çok sayıda ve değişik kaynaklardan bilgileri elde etmesi ve elde edilen bilgileri değerlendirmesi, yönetmesi ve uygulaması için özel araştırma yöntemleri disiplini ile tekrar bir fırsat sağlamalıdır. Müfredat genelinde tüm programlarda ve hizmetlerde bilgi okuryazarlığını birleştirmek için öğretmenlerin, danışmanların, kütüphanecilerin, müfredat tasarımcılarının ve yöneticilerin ortak çabası gerekmektedir. Bilgi okuryazarlığı müfredat tasarımındaki yürürlükteki uygulama; genel, paralel, bütünleşik ve gömülü olmak üzere dört bileşeni içermektedir (Bundy, 2004).
Çizelge-1: Bilgi Okuryazarlığı Program Bileşenleri
Genel
|
Ek müfredat sınıfları ve / ya da
kendince paketler
|
Paralel
|
Ek müfredat sınıfları ve / ya da
müfredat tamamlayıcı paketler
|
Bütünleşik
|
Müfredatın parçası olan sınıflar
ve paketler
|
Gömülü
|
Etkileşimli ve bilgi yansımalı
müfredat tasarımı
|
Bilgi okuryazarlığının belirlenmesine yönelik olarak bazı standartlar ortaya konmuştur. Sözkonusu standartlara yönelik üç büyük çalışmadan söz edebiliriz. İlk çalışma 1998'de Amerikan Okul Kütüphanecileri Derneği (AASL) ve Eğitim İletişimi ve Teknolojisi Derneği (AECT) tarafından, ilk ve ortaöğretim (K-12) öğrencilerine yönelik yapılan “Öğrenciler için Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır. Çalışmalardan bir diğeri 2000'de Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından yükseköğretim için geliştirilen “Yükseköğrenimde Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır. Üçüncü çalışma ise Avustralya Üniversite Kütüphanecileri Konseyi (CAUL) tarafından 2001 yılında Avustralya ve Yeni Zelanda yurttaşlarına yönelik “Bilgi Okuryazarlığı Standartları” adlı çalışmadır (Aldemir, 2003). Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Derneği (ACRL) tarafından oluşturulan yükseköğrenimde bilgi okuryazarlığı standartları beş ana başlıkta ve her bir standarda ait performans göstergeleri aşağıda sunulmuştur (Yalvaç, 2001).
Standart 1: Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilginin yapısını ve boyutunu belirler.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi gereksinimini tanımlar ve açık biçimde dile getirir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, olası bilgi kaynaklarının biçimlerini (formatlarını) bilir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiyi elde etmenin maliyetlerini ve yararlarını göz önünde tutar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi gereksiniminin yapısını ve boyutunu yeniden değerlendirir.
Standart 2: Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiye etkili ve verimli olarak erişir.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gereksinim duyulan bilgiye erişmek için en uygun araştırma yöntemleri veya bilgi erişim sistemlerini seçer.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, etkili olarak tasarlanmış araştırma stratejilerini oluşturur ve uygular.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, çevrimiçi ya da kişisel olarak çeşitli yöntemler kullanarak bilgiye erişir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gerektiğinde arama stratejisini kendisi oluşturur.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi ve onun kaynaklarını alır, kaydeder ve yönetir.
Standart 3: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi ve onun kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirir ve seçilen bilgiyi kendi bilgi temeline ve değer sistemine katar.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, toplanan bilgiden alınmış olan temel düşünceleri özetler.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, güvenirliği, geçerliliği, doğruluğu, yetkiyi, zamana uygunluğu ve görüş açısını ya da önyargıyı değerlendirmek için çeşitli kaynaklardan bilgiyi inceler ve karşılaştırır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, yeni görüşler üretmede temel düşüncelerin bireşimini (sentezini) oluşturur.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, katılan değeri, tutarsızlıkları/çelişkileri ya da bilginin başka benzersiz özelliklerini belirlemek için önceki bilgi ile yeni bilgiyi karşılaştır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, yeni bilginin bireyin değer sistemine bir etki yapıp yapmayacağını belirler ve farklılıkları uzlaştırmak için önlem alır.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, başka bireyler, konu alanındaki uzmanlar ve/ya da pratisyenler ile ciddi ve ayrıntılı konuşma ya da yazışma aracılığıyla bilginin yorumunu ve kavrayışı onaylar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, gözden geçirilerek düzeltilmiş olması gerekli aşağıdaki ölçütün düzeltilip düzeltilmediğini belirler.
- Özgün bilgi gereksinimi karşılanmışsa ya da ek bilgi gerekmişse bunu belirler.
- Araştırma stratejisini yeniden gözden geçirir ve zorunlu olarak eklenen düşünceleri birleştirir.
- Kullanılan bilgi erişim kaynaklarını yeniden gözden geçirir ve onlara gerek duyulan diğerlerini katarak kaynakları genişletir.
Standart 4: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgiyi, bireysel olarak ya da bir grubun üyesi olarak belirli bir amacı başarmada etkili şekilde kullanır.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, belirli bir ürünü ya da performansı planlama ve yaratmada yeni ve önceki bilgiyi uygular.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performans için süreç geliştirmeyi gözden geçirip düzeltir.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performansı başkalarına etkili olarak bildirir.
Standart 5: Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi kullanımı çevresindeki ekonomik, yasal ve toplumsal konuların/sorunların birçoğunu anlar; bilgiye etik kurallar içinde ve yasal olarak erişir ve onu kullanır.
Performans göstergeleri:
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi ve bilgi teknolojisi çevresindeki etik, yasal ve sosyoekonomik konuların/sorunların çoğunu anlar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, bilgi kaynaklarının erişimi ve kullanımı ile ilgili yasaları, yönetmelikleri, kurumsal politikaları ve görgü kurallarını izler ve kavrar.
• Bilgi okuryazarı öğrenci, ürün ya da performansı bildirirken bilgi kaynaklarının kullanımını da bildirir.
Yukarıdaki standartlar bilgi okuryazar bireyler ile ilişkili özellikleri, nitelikleri, süreçleri; bilgi, beceri, tutum, inanç ve beklentileri içermektedir. Genel beceriler sorun çözme, işbirliği, takım çalışması, iletişim ve eleştirel düşünmeyi içerirken, bilgi becerileri bilgiyi arama, bilgi kullanımı ve bilgi teknolojisi kullanımını içermektedir. Değerler ve inançlar ise bilgiyi akıllıca kullanma, etik, toplumsal sorumluluk ve katılımcı yurttaşlığı içermektedir. Öğrenmenin bu boyutlarının birleşimi bilgi okuryazarlığını oluşturmaktadır (Bundy, 2004).
Bilgi okuryazarlığı becerilerine sahip olmayan yükseköğretim öğrencilerinin bu eksiklikleri nedeniyle bilgi kaynaklarını ve bilgi merkezlerini kullanmada sıkıntılar yaşadıkları görülmektedir. Bu eksiklilerin giderilmesi amacıyla ülkemizde ilk olarak Sakarya Üniversitesinde bilgi okuryazarlığı standartlarına uygun olarak “Bilgi Erişim ve Kütüphanecilik” dersi verilmeye başlanmıştır. Sözkonusu dersin içeriğinde yer alan konu başlıkları aşağıda sıralanmıştır (Aldemir, 2003).
• Bilgi gereksinimlerinin belirlenmesi.
• Kütüphane kullanımı.
• Bilgi kaynaklarının türleri, özellikleri ve kullanımları.
• Bilgi erişim araçları.
• Bilgisayarla tarama ile ilgili kavram ve teknikler.
• Uygun bilginin bulunması ve belirlenmesi.
• İnternet araçları, kullanımları ve kullanım kuralları.
• Bilginin değerlendirilmesi.
• Bilginin düzenlenmesi/sunumu.
• Bibliyografya hazırlama ve okuma.
• Bilginin iletilmesi.
• Bilginin telif hakları.
BİLGİ OKURYAZARLIĞI BECERİSİNİN ÖLÇÜLMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ
Değerlendirme, ne öğrenilmiş ya da ne kadar öğrenilmiş sorularını yanıtlayacak biçimde öğrenme sonuçlarını açıklamalı veya ölçmelidir. Değerlendirme,
• kolay öğrenme,
• öğrenmeyi tanımlama/ölçme,
• öğrenme boşluklarını belirleme,
• öğrenme için bir yapı oluşturma,
• öğrenme konusunda düşünce dile getirmek üzere öğrenci ve öğretmenlere olanak sağlama,
• öğretim değerlendirmesi için bilgi sağlama,
• sertifikalandırma için bilgi sağlama gibi amaçlar içermektedir.
İçerik, beceri ve süreçlerin öğrenilmesini değerlendirmek için birçok yol vardır. Bu yollar deneme testleri, seminerler, dergi, proje, rapor, performans ödevleri, tezler, mesleki deneyim ve gözlemler olabilir. Değerlendirmeyi yapanlar öğrenci, eğitimci ve grup üyeleri olabilir. Farklı değerlendirme türleri becerileri, bilgi ve anlayışları ölçebilir. Bazıları anlama ve anımsama gibi temel becerileri ölçerken bazıları da eleştirel düşünme ve sorun çözme becerilerini ölçer. Anımsamayı ölçmek için tasarlanmış bir değerlendirme ile eleştirel düşünmenin ölçülmesi olanaklı değildir. Değerlendirme görevleri öğrencilere öğrenmeyi göstermek için kullanılmalıdır. Bilgi okuryazarlığı standartlarındaki çeşitli öğrenme çıktıları farklı düzeydeki düşünme becerileri ile ilişkilidir. Bu durum Bloom, Biggs ve Collins tarafından geliştirilen taksonomilerde olduğu gibi öğretme, öğrenme ve değerlendirme öğeleri tasarlamak için kullanılabilir (Bundy, 2004).
Çizelge-2: Bilgi Okuryazarlığı Düzeyleri
Düşük düzey
|
Gereksinim duyulan bilgi için anahtar sözcükler,
eşanlamlı sözcükler ve ilgili terimleri tanımlar.
|
Üst Düzey
|
Yeni hipotezler oluşturmak için üst soyutlama
düzeyi sunar.
|
Örnek olarak,bilgi okuryazarlığı standartlarından standart 1.2 düşük düzey, standart 2.3 ise üst düzey bilgi okuryazarlığı düzeyi olarak düşünülebilir.
DEĞERLENDİRME
Bilgi toplumu olmanın gereği olarak günümüz bireyleri gereksinim duydukları bilgiyi tanımlayabilmeli, bilgi kaynaklarına ulaşarak bilgiyi elde edebilmeli, elde ettiği bilgiyi değerlendirerek etkin biçimde kullanabilmelidir. Sözkonusu bu becerilere sahip bireylerin yetiştirilebilmesi için bireylerin öğrencilik yaşantıları boyunca bilgi okuryazarlığı becerisini kazanmaları ve yaşam boyu öğrenme bilincine sahip olarak bu becerilerini öğrencilik yaşamları sonrasında da kullanmaları önem taşımaktadır. Bu doğrultuda eğitim kurumlarının ve eğitimcilerin bilgi okuryazarlığı standartlarını gözeterek sözkonusu standartları vermiş oldukları eğitimin yerine getirilmesinde kapsamaları gerekmektedir.
* * *
KAYNAKÇA
- Aldemir,
A. (2003). Bilgiye erişimde yeni yaklaşım: Bilgi Okuryazarlığı. Aytaç Yıldızeli, Canan Duran,
Hatice Kübra Bahşişoğlu. Ankara, 25-26.
- Association of College and
Research Libraries, (ACRL), (2013). http://www.ala.org/acrl/standards /informationliteracycompetency adresinden
8 Kasım 2013'te alınmıştır.
- Bundy,
A. (2004). Australian and New Zealand Information Literacy Framework. (second edition). Australia: Library Publication.
- Polat,
C., Odabaş, H. (2008). Bilgi
Toplumunda Yaşam Boyu Öğrenmenin Anahtarı: Bilgi Okuryazarlığı. Küreselleşme,
Demokratikleşme ve Türkiye Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı,
Antalya.- Saatçioğlu, Ö., Özmen, Ö., Özer, P., S. (2003). Bilgi Okuryazarlığı Becerilerinin Geliştirilmesinde Kütüphanelerin Rolü ve Dokuz Eylül Üniversitesi Uygulaması. Bilgi Dünyası Dergisi, 4(1), 45-63.
- Yalvaç, M. (2001). 21.Yüzyılda Enformasyon Profesyonellerinin Eğitim ve Öğretiminde Enformasyon Okuryazarlığı Standartları. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, 15(2), 136-150.
